Ο Σπαρτιάτης στρατηγός και ναύαρχος ήταν γιος του βασιλιά Κλεόμβροτου και ανιψιός του Λεωνίδα του Α'. Όταν πέθανε ο βασιλιάς Λεωνίδας στη μάχη των Θερμοπυλών, άφησε τον ανήλικο γιο του Πλείσταρχο στην εξουσία. Έτσι χρέη αντιβασιλέα και επιτρόπου του θρόνου μέχρι να ενηλικιωθεί ο μικρός Πλείσταρχος, ανέλαβε ο ξάδελφός του Παυσανίας.Η χρονολογία γέννησης του δεν είναι απολύτως γνωστη, αν και οι μελετητές την υπολογίζουν περίπου το 515 π.Χ. με 510 π.Χ. Απέκτησε δόξα και φήμη ως αρχιστράτηγος των Ελληνικών δυνάμεων στην νικηφόρα μάχη των Πλαταιών κατά των Περσών.
Η νίκη του αυτή ώθησε τους Έφορους της Σπάρτης να του αναθέσουν να ξεκινήσει με 5 τριήρεις από την Ερμιόνη και να οδηγήσει σε επανάσταση, εναντίον των Περσών, τις ελληνικές πόλεις στη Κύπρο και ύστερα στον Ελλήσποντο. Στον Ελλήσποντο κατέλαβε την πόλη Βυζάντιο και ελευθέρωσε ευγενείς Πέρσες, τους οποίους απέδωσε πίσω στον Ξέρξη, τον αυτοκράτορα της Περσίας.
Οι επιτυχίες αυτές προκάλεσαν την αλαζονεία του λιτού Σπαρτιάτη που βλέποντας τον πλούτο και την χλιδή που ζούσαν οι Πέρσες, άρχισε να συνομιλεί με τον Πέρση μονάρχη και να του υπόσχεται πως θα τον βοηθήσει να υποτάξει τους Έλληνες. Ο Παυσανίας άρχισε να υιοθετεί τον ανατολίτικο τρόπο ζωής και αυτό κίνησε τις υποψίες των Εφόρων, τις οποίες και επιβεβαίωσαν οι μαρτυρίες ειλώτων. Έτσι ο Παυσανίας γύρισε στη Σπάρτη ως κατηγορούμενος για προδοσία. Στην δίκη που ακολούθησε κατόρθωσε να αθωωθεί.
Η τιμωρία όμως δεν άργησε να έρθει καθώς οι κατήγοροι του εμφάνισαν την αλληλογραφία του με τον Αρτάβαζο έναν από τους στρατηγούς της εισβολής του Ξέρξη στην Ελλάδα. Αποτέλεσμα ήταν ο άλλοτε νικητής των Πλαταιών να καταφύγει ως ικέτης στο ναό της Χαλκιοίκου Αθηνάς για να γλυτώσει την θανατική ποινή. Μάταια όμως. Οι Σπαρτιάτες τον καταδίωξαν και επειδή σύμφωνα με τα ήθη των αρχαίων Ελλήνων, απαγορευόταν ο φόνος ικέτη, έχτισαν τις πόρτες και τον άφησαν να πεθάνει απο ασιτία (468 π.Χ). Λέγεται ότι την πρώτη πέτρα έβαλε η μητέρα του Θεανώ που δεν ήθελε να έχει στην ζωή έναν γιο προδότη.
